Tháp Chăm Khương Mỹ - di sản nghìn năm trả giá vì trùng tu nửa vời

Từ kinh phí hạn hẹp, quy mô nhỏ lẻ đến việc thiếu tham vấn rộng rãi giới chuyên môn trong suốt quá trình lập hồ sơ - thi công… tất cả tạo thành chuỗi nguyên nhân khiến công trình vừa nghiệm thu đã xuất hiện rêu mốc, muối hóa, mủn gạch và tranh cãi về can thiệp thô bạo.

Trùng tu kiểu “khoét ngọn, bỏ gốc”

Nhóm tháp Khương Mỹ (xã Tam Xuân, Đà Nẵng) xây dựng khoảng thế kỷ X, được xếp hạng di tích quốc gia từ năm 1989. Suốt hơn một thế kỷ qua, di tích tháp Chăm được nghiên cứu rải rác; nhưng riêng Khương Mỹ, hầu như chưa từng có một hội thảo chuyên biệt quy mô để mổ xẻ căn cơ: cơ chế ẩm - muối, vật liệu, cấu trúc, địa chất nền móng, vị trí ven biển…

Cụm tháp Chăm Khương Mỹ được cân nhắc, nghiên cứu nhiều năm nhưng vẫn chưa dứt tranh cãi về phương pháp trùng tu. Ảnh: Nhóm PV

Khoảng 15 năm trở lại đây, di tích có vài lần can thiệp nhỏ, kèm một dự án tu bổ lớn cho tháp Bắc và tháp Giữa - song các quyết định trọng yếu vẫn thiếu một diễn đàn phản biện đa ngành trước khi vào công trường.

Một lý do được chính đơn vị trùng tu - Viện Khoa học công nghệ Xây dựng nhắc đến là kinh phí ít. Hệ quả, hồ sơ bỏ qua hạng mục khai quật khảo cổ; phần mái - cửa giả - xử lý nước ngầm không thuộc phạm vi, trong khi đây lại là gốc rễ của ẩm - muối, gây mủn nát bề mặt gạch.

Vì không đủ tiền cho giải pháp tổng thể nên dẫn đến thi công chắp vá để chống sập, rồi tiếp tục phải đục - chắp - thay trên thân tháp, vừa tốn kém vừa làm tổn hại yếu tố gốc.

Mảng tường gạch lởm chởm, xuống cấp ở tháp Chăm Khương Mỹ, nhưng không thuộc hạng mục đầu tư trùng tu trong gói thầu 12,6 tỉ đồng. Ảnh: Nhóm PV

PGS-TS Lê Đình Phụng nhà khảo cổ học nhấn mạnh: phần lớn tháp Chăm là di tích khảo cổ học kiến trúc, vì vậy khảo cổ phải đi trước một bước. Khi chưa có phương án tu bổ khả thi, tốt nhất chưa khai quật - càng không thể đào cho phẳng mặt bằng nếu thiếu giấy phép và giám sát khảo cổ chuyên nghiệp.

Nhà nghiên cứu Trần Kỳ Phương nhìn nhận: “Những sai sót ở tháp Giữa đã gióng hồi chuông về quy trình trùng tu và năng lực chuyên môn liên quan đến kiến trúc Chăm”. Ông nói thẳng: “Nếu đơn vị thi công tham vấn giới nghiên cứu văn hóa - nghệ thuật Chăm, đã không có chuyện xây lấp các hốc tường gạch trong lòng tháp”. Đây là chi tiết then chốt: các hốc tường nội điện - tạo cảm thức hang động linh thiêng - là dấu chỉ thẩm mỹ của kiến trúc Chăm; lấp phẳng là biến dạng yếu tố gốc.

Bức tường gạch tháp Bắc của cụm tháp Chăm Khương Mỹ mủn nát, ngay khi dự án trùng tu tiền tỉ hết hạn bảo hành. Ảnh: Nhóm PV

Ông Hồ Xuân Tịnh - nguyên Phó Giám đốc Sở VH-TT&DL Quảng Nam (cũ) - bổ sung: Không thể ứng xử di tích Chăm như công trình dân dụng. Bài học ở Khương Mỹ, theo ông, là phải có khâu tư vấn phản biện để chuyên gia góp ý ngay từ lúc lập hồ sơ đến quá trình thi công, không thể chỉ giao phó cho cơ quan quản lý phê duyệt là xong.

Di tích không thể đấu thầu như nhà dân

Mười năm qua, bảo tồn kiến trúc Chăm đã có bước tiến, nhất là ở Mỹ Sơn - nơi thử nghiệm vật liệu, chất kết dính, quy trình bảo dưỡng bài bản hơn. Năm 2022, Viện Bảo tồn Di tích còn tổ chức hội thảo lấy ý kiến xây dựng dự thảo TCVN cho bảo quản - tu bổ - phục hồi đền tháp Champa (yêu cầu vật liệu, kỹ thuật thi công - nghiệm thu). Nhưng đến nay, bộ tiêu chuẩn vẫn chưa được ban hành. Khe hở tiêu chuẩn là một nguyên nhân khiến hiện trường dễ trôi theo thói quen xây dựng dân dụng.

Nhóm tháp A Mỹ Sơn được các chuyên gia Ấn Độ trùng tu trong năm 2022 (cùng thời gian với tháp Chăm Khương Mỹ) nhưng không có hiện tượng mủn gạch, mục nát. Ảnh: Nhóm PV

Về vật liệu, TS-KTS Mara Landoni (Đại học Bách khoa Milan - Ý) lưu ý: vật liệu mới trong trùng tu phải cực kỳ thận trọng, vì mỗi quần thể Chăm có kỹ thuật - niên đại - tình trạng khác nhau; không thể chọn gạch cho tiện rồi kỳ vọng tương thích. Với Khương Mỹ, gạch mua từ nơi khác (tỉnh Bình Định cũ) càng đòi hỏi thử nghiệm - kiểm chứng tại chỗ trước khi đưa vào thân tháp.

Một vướng mắc khác là Luật Xây dựng không có hạng mục riêng cho công trình di tích, khiến nhiều gói thầu tu bổ bị xếp chung dạng dân dụng. Hậu quả, tiêu chí năng lực chuyên môn đặc thù (kinh nghiệm trùng tu tháp Chăm, đội ngũ khảo cổ - vật liệu - bảo tồn) không được đặt thành điều kiện quyết định. Đã đến lúc cần quy định riêng cho dự án tu bổ tháp Chăm: từ yêu cầu chứng chỉ xếp hạng nhà thầu bảo tồn, đến bắt buộc hội đồng khoa học độc lập và cơ chế thử nghiệm vật liệu tối thiểu trước thi công.

Dự án trùng tu tháp Chăm Khương Mỹ đã cho thấy cái giá của một cách làm “nhanh - gọn - rẻ”. Di sản không cần những cuộc giải cứu vội vã rồi bỏ mặc mà cần quy trình khoa học, minh bạch và trách nhiệm giải trình đến cùng - nhà nghiên cứu Trần Kỳ Phương nêu quan điểm.

Đà Nẵng đang tiếp tục thực hiện dự án Bảo tồn, tu bổ, phục hồi tháp Nam thuộc Khu di tích tháp Chăm Khương Mỹ, hạng mục phần thân tháp và cửa hướng Đông, với tổng mức đầu tư dự án gần 6 tỉ đồng (chủ yếu là chống sập đổ).

Trên cơ sở kiểm tra thực tế và nghe báo cáo hiện trạng tháp Chăm Khương Mỹ, Phó Chủ tịch UBND thành phố Đà Nẵng Nguyễn Thị Anh Thi nhấn mạnh, đây là di tích có giá trị văn hoá, lịch sử lâu đời, mang tầm vóc di sản quốc gia, quốc tế; việc giữ gìn, bảo tồn và phát huy giá trị di sản của các khu di tích là vô cùng cần thiết, trước nguy cơ sập đổ.

Sau tháp Giữa và Bắc, Đà Nẵng đã phê duyệt quyết định tiếp tục trùng tu tháp Nam Khương Mỹ với kinh phí gần 6 tỉ đồng. Dự án cần được đặt dưới kỷ luật khoa học, để tránh lặp lại sai sót. Ảnh Nhóm PV

Tuy nhiên, công chúng và các nhà chuyên môn lo ngại về tình trạng tái xuống cấp - giống như các tháp Bắc và Giữa đã gặp phải sau khi hoàn thành trùng tu với chi phí lớn hơn trước đó - mà đến nay vẫn chưa được xử lý dứt điểm.

"Chỉ khi có kinh phí đủ cho giải pháp tổng thể, có nhà thầu đủ năng lực chuyên biệt, có phản biện độc lập và cơ chế công khai, thì những viên gạch phục chế mới đứng vững cùng những mảng gạch cũ đã đi qua cả nghìn năm mưa nắng của tháp Khương Mỹ" - ông Phan Văn Cẩm - nguyên giám đốc Trung tâm Bảo tồn di tích và danh thắng Quảng Nam cảnh báo.