Người phụ nữ Mã Liềng gửi tâm sự qua tiếng đờn ống
Từ những loại cây thân thuộc trên dãy Trường Sơn, đồng bào Mã Liềng đã chế tác ra loại nhạc cụ đặc biệt. Tiếng đàn kèm tiếng hát chính là cách những người phụ nữ Mã Liềng gửi gắm tâm sự của cuộc đời.
Trong chuyến công tác tại vùng núi phía Tây tỉnh Quảng Bình, phóng viên Báo Sức khỏe và Đời sống có dịp tới thăm các bản làng của người Mã Liềng (thuộc dân tộc Chứt) tại xã Lâm Hóa, huyện Tuyên Hóa.
Theo chia sẻ của những bậc cao niên tại đây, thì gần 30 năm về trước, người Mã Liềng chủ yếu sống trong các hang đá, hoặc trong những túp nhà nhỏ cheo leo trên dãy núi Giăng Màn. Cứ khoảng 2 đến 3 mùa rẫy, khi đất đai nghèo kiệt, bà con lại kéo nhau đi tìm mảnh đất màu mỡ mới để khai hoang trồng lúa, trồng ngô và săn bắn, hái lượm. Cuộc sống nghèo đói, bệnh tật và nạn hôn nhân cận huyết khiến tộc người này đối diện với nguy cơ tuyệt chủng.
Từ những hang đá, túp lều nhỏ triền núi, người Mã Liềng đã quần tụ và định cư ở các bản làng.
Năm 1993, khi Nhà nước triển khai thực hiện Chương trình định canh, định cư, xây nhà ở, trường học, trạm y tế, kiên trì vận động người Mã Liềng rời núi ra định cư ở các thôn bản. Sau những cố gắng của bà con cùng với sự hỗ trợ của chính quyền và các tổ chức, hiện nay đời sống của đồng bào Mã Liềng đã ổn định và từng bước phát triển.
Tới thăm bản Cáo (xã Lâm Hóa) chúng tôi bắt gặp hình ảnh những người phụ nữ trung tuổi đang ngồi ở bậu cửa nhà dùng một loại nhạc cụ lạ đàn và hát bằng tiếng của người Mã Liềng.
Hỏi ra mới biết đó là chiếc đàn ống (người địa phương hay gọi là đờn ống), một "báu vật" của những người phụ nữ nơi đây. Loại đàn ấy đã được sáng tạo và truyền qua nhiều thế hệ, giữ nguyên dáng vẻ thủa sơ khai. Thường thì những người phụ nữ Mã Liềng sẽ truyền lại cho con gái của mình cách làm, cách đàn và hát với cây đàn ống từ đời này qua đời khác. Cũng có số ít đàn ông Mã Liềng biết chơi loại đàn truyền thống này, nhưng kỹ thuật và nghệ thuật thì khó mà bằng người phụ nữ.
Người đàn bà Mã Liềng ngồi chơi đờn ống và hát những bài hát thể hiện tâm tình bằng tiếng đồng bào.
Dù đang còn sống len lỏi khắp núi rừng hay khi đã quần tụ và định cư ở các bản làng thì chiếc đàn ống trở thành vật "bất ly thân". Đây không chỉ là nhạc cụ mà còn là nơi gửi gắm tình cảm, nỗi niềm chân thành mộc mạc và thể hiện đời sống tâm linh của họ.
Bà Phạm Thị Lưu, trú tại bản Cáo, xã Lâm Hóa, người đã gắn bó với cây đàn ống từ tuổi trăng tròn cho biết, từ nhỏ bà cùng những người con gái Mã Liềng khác đã được mẹ dạy cách chế tác và chơi đàn. Bà đã quen thuộc với âm thanh và những cảm xúc gửi gắm trong giai điệu từ cây đàn ống.
Những lúc vui buồn trong cuộc sống họ đều dùng tiếng đàn để trút bầu tâm sự. Đến tuổi cập kê, khi cô gái thương một chàng trai nào đó, họ sẽ chơi đàn ống và hát cho chàng trai đó nghe. Khi người yêu đi săn bắn ở xa, họ mượn tiếng đàn gửi gắm nỗi nhớ nhung...
Chiếc đờn ống dường như là "báu vật" chỉ dành riêng cho phụ nữ Mã Liềng.
Bên cạnh đó, đàn ống còn được người Mã Liềng dùng trong các lễ hội, dịp cưới xin, ma chay, lễ cúng thần rừng… tùy thuộc vào những hoàn cảnh khác nhau, họ đánh theo nhịp điệu khác nhau.
Chia sẻ về cách chế tạo loại đàn truyền thống này, bà Lưu chẳng chút giấu diếm. Đầu tiên, người Mã Liềng vào rừng tìm cây tre, nứa già, có đốt to, có thành mỏng và dẹt. Sau đó chọn đốt dưới cùng và cắt dài khoảng 70 cm (thường theo chiều dài của đốt tre, nứa) rồi treo ở gác bếp, hong khô để làm thân đàn. Tiếp đến là công đoạn chuẩn bị dây đàn, là dây thân leo, được tách lấy vỏ xoắn lại và hơ qua lửa nhiều lần. Ngày nay, dây đàn có thể được làm bằng dây cước nhỏ.
Sau khi có đủ nguyên, vật liệu, người nghệ nhân dùng dao chẻ một đầu ống tre, nứa ra thành nhiều phần bằng nhau, đầu còn lại thì đục một lỗ nhỏ và căng hai sợi dây dọc thân, một sợi căng và một sợi chùng, giúp tạo nên thứ âm thanh lạ tai, mang nét riêng của người dân tộc Mã Liềng. Cách làm tưởng như đơn giản nhưng để chế tác ra được cây đàn ống đạt chuẩn là cả một sự kỳ công, đòi hỏi sự khéo léo mà không phải ai cũng làm được.
Cách làm đờn ống tưởng như đơn giản nhưng để chế tác ra được cây đàn đạt chuẩn là cả một sự kỳ công.
"Ngày nay, đời sống của bà con người Mã Liềng đã được nâng cao và hòa nhịp với cuộc sống xã hội hiện đại. Khoảng cách giữa vùng xuôi và vùng ngược cũng theo đó được thu hẹp dần, giúp bà con tiếp cận nhiều hơn với các tiến bộ của xã hội. Tuy vậy, nét phong tục xưa vẫn được người dân Mã Liềng lưu giữ, như một nét văn hóa độc đáo riêng, tạo dấu ấn cho bà con đồng bào nơi đây", ông Lê Văn Phúc, Bí thư Đảng ủy xã Lâm Hóa chia sẻ.
